Hata yönetimi kuramı belirsizliğin fazla olduğu durumlarda nasıl kararlar aldığımızı incelemektedir. Kuram aldığımız kararların bedellerinin davranışlarımızı etkilediğini, eğer iki davranışın bedelleri arasında fark varsa organizmanın evrimsel süreçler temelinde bedeli düşük olanı seçmesi gerektiğini söylemektedir.
Hata yönetimi kuramına göre belirsizlik durumlarında dört koşuldan bahsedilebilir. Bu kavramları evrimsel psikolojide sıklıkla verilen aslan örneğiyle sırasıyla açıklayalım:
Bir kişi ormanda yürümektedir ve çalılıkların hareketlendiğini görmektedir. Bu noktada aklından çalıda aslan olup olmadığı geçmektedir. İçerisinde bulunduğu durumu analiz edersek dört koşuldan bahsedebiliriz:
- Pozitif Doğru: Çalının içerisinde gerçekten aslan vardır ve kişi aslan olduğunu düşünür. Bu durumda yolunu değiştirerek hayatta kalabilir. Maliyeti yolunun uzamasıyken aldığı ödül ise hayatı olacaktır.
- Negatif Doğru: Çalının içerisinde aslan yoktur ve kişi aslan olmadığını düşünür. Bu durumda yoluna devam eder. Kişinin herhangi bir maliyeti yoktur ve yolu da uzamamıştır.
- Pozitif Hata: Çalının içerisinde aslan yoktur fakat kişi aslan olduğunu düşünür. Bu durumda yolunu uzatır veya değiştirir. Maliyeti yolunun uzamasıdır fakat çalıda aslan olduğunu düşündüğünden hayatını da kurtardığına inanmaktadır.
- Negatif Hata: Çalının içerisinde aslan vardır fakat kişi aslan olmadığını düşünür. Bu durumda yoluna devam eder ve verdiği yanlış kararın bedelini hayatıyla öder. Eğer yolunu uzatsaydı herhangi bir şey olmayacaktı.
Örneklerden de anlaşılabileceği üzere bir şey varken yok demek ile yokken var demek arasındaki bedeller aynı değildir. Aslan yokken var dediğinizde en fazla yolunuzu uzatarak biraz daha yorulabilirsiniz fakat aslan varken yok dediğinizde yolunuz uzamamasına rağmen hayatınızı kaybetmiş olursunuz.
Fenomenin önerdiği coin ya yükselirse?
İlgili örneği kripto para sektörüne ve bilişsel hassasiyetimizin neden etkilendiğine uyarlayacak olursak, bir arkadaşınız ya da bir kripto fenomeni size bir fırsattan bahsettiğinde ilgili fırsatı değerlendirmek ile değerlendirmemek arasındaki bedeller aynı değildir. Önerdikleri coin yükselmeyeceği halde siz yatırım yaparsanız (pozitif hata) biraz para kaybedebilirsiniz (eğer riskinizi doğru ayarladıysanız, tüm paranızı tek bir söyleme dayanarak hareket ettiriyorsanız zaten kumar oynuyorsunuzdur) fakat önerdikleri coin gerçekten yükselecekse ve siz yatırım yapmadıysanız (negatif hata) bunun sizin için bedelinin daha fazla olduğunu düşüneceksiniz. Çünkü halihazırda size söylenen bir fırsatı kaçırmakla kalmayıp aynı zamanda para kazanma ihtimalinizi de kaybetmiş olacaksınız. Bundan dolayı belki de FOMO’ya (fırsatları kaçırma korkusu) kapılıp daha yüksek seviyelerden giriş yapacak, başka kişilerin verdiği yersiz tavsiyeleri takip etmeye başlayacak ve daha riskli kararlar alacaksınız.
“Evrim akıllıyı değil, aptalı seçmiştir”
Özetle karar verme süreçlerinde birçok şeyden etkilenebiliyoruz. Etkilenmeyeceğimizi düşündüğümüz uyaranlar dahi bilişsel hassasiyetimizi etkileyerek “Acaba”, “Ya olursa” gibi düşüncelere kapılmamıza yol açıyor. Ege’deki evrimsel psikoloji hocamız Doç. Dr. İbrahim Mert Teközel’in bahsettiği fakat kimin olduğunu hatırlamadığım bir söz var: “Evrim akıllıyı değil, aptalı seçmiştir.” Yani hatalı çıkarımlar yapmak sanıldığı kadar kötü değildir. Çalıda aslan yokken aslan olduğunu (pozitif hata) düşünen atalarımız yollarını uzatmalarına rağmen evrimsel açıdan daha adaptif olan davranışı gerçekleştirmişlerdir, çünkü diğer davranışın bedeli hayatları olacaktı.
Fenomenlerin söylemlerine bu yüzden mi inanıyoruz?
Yaptığınız her yatırımın içerisinde biraz da olsa risk barındırdığı düşünülürse (hiçbir zaman borsanın yönünden tam anlamıyla emin olamayız. Örneğin, Siyah Kuğu olayları) bizler için de eğer biraz risk almak istiyorsak çok para kazanamamaktansa biraz para kaybetmek daha mantıklı gibi. Bundan dolayı fenomenlerin/arkadaşlarımızın/sosyal medyanın yani dışarıdaki her şeyin bizi etkilemesine izin veriyoruz ya da onlar tarafından istemeden de olsa etkileniyoruz.
Risk yönetimi ve araştırma şart
Bu noktada önemli olan risk yönetimini nasıl yaptığınızdır. Eğer ilgili coin’in yükseleceğine inanıp tüm paranızı tek seferde yatırıyorsanız bu çalıda aslan olduğuna inanıp varmanız gereken yere hiç gitmeyerek olduğunuz yerde kalmanızla, hatta geriye doğru gitmenizle aynı şeydir. İşin sonunda diğerleri doğru yatırımlarla ve portföy yönetimiyle kazanırken siz yerinizde sayacak, kazanamadığınız karlar için üzüleceksiniz. Riskinizi doğru ayarlayıp (tüm parayla girmek yerine ufak bir miktarıyla girmek ve stop-loss koymak), araştırmalarınızı yapıp (Bahsettikleri coin gerçekten bu potansiyele sahip mi? Tokenomics incelemesi yapılabilir) sonrasında hangi yoldan gideceğinize karar vermeniz gerekmekte. Bu da bir başka yazımızın konusu olsun…
Bu makale yatırım tavsiyesi veya önerisi içermemektedir. Her yatırım ve alım satım hareketi risk içerir ve okuyucular karar verirken kendi araştırmalarını yapmalıdır.
